Ermenistan ve Azerbaycan arasında geçtiğimiz günlerde sınır bölgesinde yaşanan çatışmalarda iki taraftan da onlarca asker hayatını kaybetti.

Bazı uzmanlar, çatışmaların nedenlerinden biri olarak Zengezur koridoru projesindeki düğümün çözülmemesine işaret etti.

Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı, çatışmalarla ilgili yaptığı açıklamada, çeşitli eleştirilerin yanında “Ermenistan’ın ortaya yeni şartlar sürdüğünü ve iletişim ile ulaşım yollarının açılması sürecini aksattığını” belirtti.

Peki Zengezur koridoru projesi nedir ve taraflar konuya nasıl yaklaşıyor?

Proje nedir?

Ermenistan’ın en güneyinde yer alan eyalet, Syunik adını taşıyor.

Azerbaycan’da ise bu bölge için Zengezur ismi kullanılıyor.

Bu bölgenin doğusunda Azerbaycan, güneyinde İran, batısında ise Azerbaycan’a bağlı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti yer alıyor.

Zengezur koridoru projesi ise bu bölgeden açılacak kara ve demiryolu ulaşımıyla Azerbaycan’ı doğrudan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ne bağlamayı hedefleyen projenin adı.

Daha geniş anlamda ise proje Azerbaycan’ı doğrudan Türkiye’ye bağlamayı amaçlıyor.

Azerbaycan ve Ermenistan, projeye farklı yaklaşıyor.

Azerbaycan ve Ermenistan’ın projeyle ilgili mutabakatı var mı?

2020 yılındaki 2. Dağlık Karabağ Savaşı, Rusya’nın arabuluculuğunda imzalanan bir ateşkes anlaşmasıyla sona ermişti.

Anlaşmanın 9. maddesinde Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile Azerbaycan arasında ulaşım yollarının açılması öngörüldü.

Bu maddede, “Bölgedeki tüm ekonomi ve ulaşım bağlantıları açılacaktır. Ermenistan Cumhuriyeti; insanların, araçların ve malların her iki yönde engelsiz hareketini organize etmek için Azerbaycan Cumhuriyeti’nin batı bölgeleri ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki ulaşım bağlantılarının güvenliğini garanti eder” ifadelerine yer verildi.

Metinde ayrıca, “Tarafların mutabakatı ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ni Azerbaycan’ın Batı bölgelerine bağlayan yeni ulaşım bağlantılarının inşası gerçekleştirilecektir” cümlesi yer aldı.

Azerbaycan bu madde ile iki ülkenin Zengezur koridoru konusunda anlaşmış olduğunu öne sürüyor.

Ermenistan ise ulaşım yollarının açılmasını desteklediğini ancak bu maddede Zengezur adının kullanılmadığı gibi Bakü’nün talep ettiği şekliyle bir koridor projesinden de bahsedilmediğini belirtiyor.

Erivan ve Bakü’nün yaklaşımları nasıl?

Bakü, proje konusunda ısrarcı görünüyor.

Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev, 2021 yılında devlete ait bir TV kanalına verdiği röportajda, “Zengezur koridorunun oluşturulması ulusal, tarihi ve gelecekteki çıkarlarımızla tam olarak örtüşüyor. Ermenistan istese de istemese de Zengezur koridorunu hayata geçireceğiz. Eğer Ermenistan isterse bu konuyu daha kolay çözeceğiz, istemezse zorla çözeceğiz” dedi.

BBC Türkçe’ye konuşan, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden Doç. Dr. Hakan Güneş, Azerbaycan’ın projeyle ilgili neden çok istekli olduğunu birkaç sebebe dayandırarak yorumluyor:

“Azerbaycan ile Nahçıvan Özerk Bölgesi arasında mal alışverişi ve insan geçişinin sağlanacak olması önemli. İkincisi, bu koridor Azerbaycan’ın toprağı olmayacak ama Azerbaycan, bu koridor vasıtasıyla kendi topraklarını birleştirdiği bir hukuki temele sahip olacak. Üçüncüsü, Azerbaycan hem kendi enerji kaynaklarının hem de Orta Asya ve Hazar’daki bölgedeki enerji kaynaklarının Batı’ya doğru aktarılmasındaki rolünü pekiştirmek istiyor.”

Erivan ise Azerbaycan’ın projesini eleştiriyor.

Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, geçtiğimiz aylarda TV kanalı Al Jazeraa’ya verdiği röportajda, “Sözde koridor ifadesi bizim için kabul edilemezdir ve bizim için kırmızı çizgidir çünkü üçlü anlaşmaya göre bölgemizde tek bir koridor vardır ve o da Laçin koridorudur” dedi.

Paşinyan Eylül ayında yaptığı bir açıklamada ise “Azerbaycan bir koridordan bahsediyor. Ancak şunu net olarak söylemek isterim ki hiç kimseye Ermeni toprakları içinden bir koridora vermeyeceğiz. Ancak bir yol önereceğiz, bir yol açacağız ve bunu her an yapmaya hazırız. Azerbaycan’a bu tekliflerimizi sunduk, Azerbaycan kabul eder etmez bu anlaşmayı hızlıca uygulayabileceğiz” diye konuştu.

Erivan’ın, Azerbaycan ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki bağlantının kurulmasını hesapladığı güzergâh ile Azerbaycan’ın istediği güzergâh arasında farklılıklar bulunduğu görülüyor.

Ayrıca bu yolun hukuki statüsü konusunda da görüş farklılıkları olduğu anlaşılıyor.

Doç. Dr. Hakan Güneş, dokuzuncu maddeyle ilgili taraflar arasında aylarca görüşmeler olduğunu, konuyla ilgili ek anlaşma ihtiyacı doğduğunu, ek anlaşmalarla ilgili görüşmelerde uzlaşmazlıklar yaşandığını belirtiyor.

Türkiye neden istiyor?

Ankara, Azerbaycan’ın talep ettiği Zengezur koridoru projesini savunuyor ve çok önemli buluyor.

Proje, Türkiye’nin doğrudan Azerbaycan’a ve Orta Asya’daki Türk cumhuriyetlerine açılması imkânı olarak görülüyor.

Türkiye ile Azerbaycan’ın 15 Temmuz’da imzaladıkları Şuşa Beyannamesi ile projeye yaklaşım, bir resmiyet de kazanmış durumda.

Bu anlaşmanın ilgili bölümünde şu ifadeler yer aldı:

“Taraflar, Türkiye ve Azerbaycan’ı birleştiren Azerbaycan Cumhuriyeti Batı rayonları ile Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki koridorun (Zengezur Koridoru) açılmasının ve söz konusu koridorun devamı olarak Nahçıvan-Kars demiryolunun inşaatının iki ülke arasındaki ulaştırma-iletişim ilişkilerinin yoğunlaştırılmasına önemli katkı sağlayacağını belirtirler.”

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, geçen yıl Azerbaycan ziyareti sırasında yaptığı açıklamada, “Bu coğrafyadan geçecek kara ve demir yolu hatları sadece Azerbaycan ve Türkiye için değil tüm bölge ülkeleri için ekonomik ve ticari fırsatlar doğuracaktır. Gün gelecek Zengezur’dan çıkıp İstanbul’a kadar gidebileceğiz, Iğdır, Kars’a gidebileceğiz ve bölgenin transit lojistik merkez olma konumu perçinlenecektir. Bu gelişmeden İran, Gürcistan, Ermenistan dahil Azerbaycan’ın tüm komşuları istifade edecektir” diye konuştu.

İran neden kaygılı?

Tahran ise Azerbaycan’ın gündeme getirdiği şekliyle Zengezur projesi konusunda kaygılı.

Kimi uzmanlar; İran’ın projeyi, Ermenistan ile sınır bağlantısını tehlikeye atacak bir gelişme olarak gördüğü yorumunu yapıyor. Akademisyen Hakan Güneş ise İran’ın kaygısını yorumlarken ‘olası yükselen milliyetçilik’ konusuna dikkat çekiyor:

“İran’ın rahatsızlığı temel olarak Azerbaycan’ın daha da güçlenmesi.  İran, kendi kuzeyinde ciddi bir nüfus oluşturan İran Azerilerinin milliyetçi yükselişlerinden büyük bir kaygı duruyor. Türkiye’nin Kafkasya’daki gücünün artmasından da kaygı duruyor.

“Bir de Ermenistan’ın, abluka altında olmasından dolayı, çok büyük rakamlarla olmasa da İran’a ekonomik epey bağımlılığı da var. Ama bunlar detay, İran’ın asıl kaygısı milliyetçilikle ilgili.”

Rusya’nın tutumu ne?

Koridor tartışmalarında Azerbaycan ve Ermenistan dışındaki en önemli aktör ise Rusya.

Moskova, ateşkes anlaşmasının garantörü olarak Azerbaycan ve Nahçıvan arasında genel olarak yeni ulaşım yolları açılmasını destekliyor.

Anlaşmanın 9. maddesinde “Ulaşım kontrolü, Rusya Federasyonu Federal Güvenlik Servisi Sınır Muhafıza Servisi organları tarafından gerçekleştirilecektir” ifadesi de yer alıyor.

Yani herhangi bir yeni ulaşım projesinde denetim, Rus güçlerinde olacak.

Doç. Dr. Hakan Güneş, bunu Rusya açısında bir diplomatik başarı olarak yorumluyor:

“Bu zaten Rusya’nın formülasyonu. Rusya’yı da orada iki gümrüğün başına kendisini yerleştiriyor. Bu şu demek Rusya sadece Dağlık Karabağ’da barış gücü misyonu olarak bulunmakla kalmıyor. Karabağ dışında da koridorda da bir konum elde ediyor.”