Dr. Elvin Abdurahmanlı

Diplomasi ve İstihbarat Uzmanı

Mehmet Emin Resulzade ve yol arkadaşları ile birlikte, 28 Mayıs 1918 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını kazanmasında büyük rol oynamıştır. 1918 yılının 28 Mayıs’ında bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan Cumhuriyeti’ne Mehmet Emin Resulzade ilk Cumhurbaşkanı olarak, Fetali Han Hoyski Başbakan olarak Parlamentonun icra komitesinin tarafından seçilerek idare edilmesine oy birliği ile karar verilmiştir. 27 Nisan 1920 tarihinde Azerbaycan’ın Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) tarafından tekrar işgal edilmesiyle Azerbaycan Cumhuriyeti 23 aylık bir bağımsızlık serüveni sonlanmıştır. Azerbaycan Cumhuriyetinin ilk Cumhurbaşkanı Mehmet Emin Resulzade ve ekibi Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kısa süreli bağımsızlık döneminde birçok ekonomik adımlara imza atmıştır. 28 Mayıs 1918-28 Nisan 1920 tarihleri arasında ekonomik, askeri ve diplomatik alanlarda yapılan reformlar aşağıdaki şekildedir:

1919 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Ermenistan ile arasındaki toprak anlaşmazlıklarını barışçıl bir şekilde çözmeye yönelik diplomasi trafiğine başlamıştır. Nitekim çözüm içim ilk diplomatik girişim 23 Kasım 1919 tarihinde Tiflis’te gerçekleşti.  Görüşmeyi düzenleyen taraf devletler ise Amerika Birleşik Devletleri ABD) ve İngiltere olmuştur. Anlaşmayı imzalayan taraflar aşağıdaki isimlerden oluşmaktadır:

• Azerbaycan Başbakanı Nasib Bey Yusifbeyli (Usubbeyov),
• Ermenistan Başbakanı Khatisyan,
• Gürcistan Dışişleri Bakanı Gegeçkori – ‘‘tanık kısmında,
• Azerbaycan’ın Gürcistan Büyükelçisi Faris Bey Vakilov,
• Azerbaycan heyeti üyesi Muhammedhasan Hacinsky

Şekil 1:  Azerbaycan-Ermenistan Sınır Anlaşması 23 Kasım 1919 Tiflis- Azerbaycan Başbakanı Nasib Bey Yusifbeyli (Usubbeyov) (ortada), Ermenistan Başbakanı Khatisyan, Gürcistan Dışişleri Bakanı Gegeçkori (tanık olarak). Nasib Bey’in arkasında Azerbaycan’ın Gürcistan Büyükelçisi Faris Bey Vakilov, solunda ise Azerbaycan heyeti üyesi Muhammedhasan Hacinsky yer alıyor.

28 Nisan 1920’de Kafkasya’nın ve Şarkın ilk Müslüman devleti Azerbaycan Cumhuriyeti 23 aylık demokratik bağımsızlığını kaybederek, Çar Rusya’nın içerisindeki Bolşevik ve Ermeni terörist çetelerince başkent Bakü başta olmak üzere işgale ve katliamlara maruz kalmıştır. 28 Mayıs 1918’te bağımsız bir devlet olarak kadınlara ilk oy kullanma, seçme ve seçilme hakkı veren Azerbaycan SSCB’nin Ermeni terör çeteleri ile birlikte askeri baskıları, soykırım niteliğindeki kanlı katliamları neticesinde 28 Nisan 1920’de bağımsızlığını ve günümüzdeki arazilerinin çoğunu kaybetmiştir. Böylelikle Azerbaycan, Sovyetler Birliği’nin 71 yıllık esareti altına girmiştir. 15 Eylül 1918’te Bakü’nün işgalden kurtaran Osmanlı ordusu bu defa SSCB’nin baskısı üzerine Mondros Ateşkes Antlaşması’nı imzalamaya mecbur kalarak Bakü’den askerlerini geri çekmiştir. SSCB’yi stratejik ve ekonomik öneme sahip başkent Bakü’yü kanlı bir şekilde ele geçirmiştir. SSCB Azerbaycan’ı ele geçirmekle kalmamış, nitekim arazilerini parçalayarak Ermenilere hibe etmiştir. 10 Ocak 1920 tarihinde ise SSCB Karabağ’da katliamlara başlamış ve akabinde Zengezur bölgesi 7892 kilometrekare araziden oluşmakta olup Azerbaycan’ın Karabağ Valiliğine bağlı bir bölge olmuştur. Zengezur kazası merkez vilayeti Gorus olmak üzere Kafan, Mehri ve Kara Kilise şeklinde 4 ilden oluşan ipek ve ticaret yolu konumunda stratejik bir bölgedir. Fakat 1902 yılından başlayarak Kuzey, Güney Azerbaycan bölgeleri olmak üzere Ermeni terör çeteleri olan Hınçak ve Taşnaksütyun militanları aşağıdaki bölgelerde 1920 yılının ikinci çeyreğine kadar bölgede yaşayan Azerbaycanlı sivil halka karşı katliamlar, soykırımlar gerçekleştirmiştir. Ermeniler ve Bolşevikler tarafından sivillere karşı soykırım ve katliamların gerçekleştirildiği bölgeler aşağıdaki şekildedir:

29-31 Mart 1918 ve 1-4 Nisan 1918’e kadar süren soykırım tarihe dünya Azerbaycanlılarının Ermeniler tarafından soykırım günü olarak geçmiştir. Nitekim Ermeniler tarafından Bakü başta olmakla diğer Azerbaycan illerinde yaşayan sivil halka karşı vahşice gerçekleştirilen etnik temizleme ve soykırım olarak tarihe geçmiştir. 28 Nisan 1920 tarihinde Zengezur kazası   Taşnaksütyun ve Hınçak Ermeni terör çetesi lideri ele başı terörist Andranik Ozanyan’a teslim edildi. Yukarıda ismi geçen tüm katliam ve soykırımlara Andranik Ozanyan emrinde veya liderliğinde gerçekleştirilmiştir. Aslen Ermeni uyruklu olan Andranik Ozanyan Karabağ’ın tamamı için 1920’ler de sözde ‘‘Büyük Ermenistan’’ ve ‘‘Küçük Ermenistan’’ adı altında harita çizerek SSCB’yi hükumetine sunmuştur. Sözde ‘‘Büyük Ermenistan’’- Miats’eal Hayastan olarak bilinen haritada aşağıdaki bölgeler yer almaktadır:

• Türkiye’nin Doğu bölgesi
• Revan hanlığı- (Yeravan)-Batı Ermenistan
• Gürcistan’ın Cavaheti bölgesi
• Karabağ bölgesi, Zengezur bölgesi,
• Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti

Şekil 2:Taşnaksütyun ve Hınçak terör çetesinin üyeleri 1918

Sözde küçük Ermenistan haritasında ise aşağıdaki bölgeler yer almaktadır:

• Karabağ,
• Gence,
• Zengezur,
• Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinin Ordubad bölgesi.

Şekil 3: Sözde ‘‘Büyük Ermenistan’’- Miats’eal Hayastan olarak bilinen harita

Taşnaksütyun ve Hınçak terör örgütünün ele başı terörist Andranik Ozanyan Osmanlıda Ermeni terör çete liderlerini bir araya getirmiş ve Azerbaycan’da soykırımlar gerçekleştirmişlerdir. Andranik Ozanyan’a destek olan Ermeni çeteleri ele başları aşağıdaki şahıslardan oluşmaktadır:

• Balasan Ayrapetov,
• Usub Haçıyev,
• Arutyun Loğmanov.
• Aram Manugyan
• Dano Doryan

Zengezur’un Meğri ve Tablo 1’de ismi geçen Azerbaycan’ın diğer bölgelerinde Ermeniler toplamda 115 köy yakmış ve katliamlar gerçekleştirmiştir. 1902-1920 yılları arası SSCB’nin desteği ile Ermeni terör çetelerinin Azerbaycan’da yaptığı katliamlarda hayatını kaybeden sivillerin sayısı bu şekildedir:

Zengezur Koridoru, aynı zamanda Zengezur Koridoru veya Megri Koridoru olarak da bilinir, Ermenistan ile Azerbaycan’ı birbirine bağlayan stratejik bir coğrafi bölgedir. Bu koridor, Azerbaycan’ın Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ni ana karasına bağlayan tek toprak koridorudur ve toplam uzunluğu 43 km’dir. Maalesef günümüzde Azerbaycan ile Nahçıvan arasında doğrudan bir kara bağlantısı bulunmamaktadır. Bu koridor açıldığı zaman Türkiye ile Azerbaycan arasında doğrudan bir bağlantı oluşacaktır. Zengezur Koridoru, tarih boyunca birçok stratejik çatışmaya ve anlaşmazlığa sahne olmuştur. Özellikle 28 Nisan 1920 tarihinde SSCB-Sovyetler Birliği’nin desteği ile Zengezur bölgesi Türkiye ile Azerbaycan Türklerinin doğrudan bağlantısını ayırmak için Ermenistan’a hediye edilmiştir. 1920 yılında Kızıl Ordu’nun müdahalesi sonucu Azerbaycan ve Nahçıvan’ı birbirine bağlayan bu koridoru Ermeni terör çetelerinin yönetimi ve kontrolü altınsa verilmiştir. Belirtmek gerekiyor ki, Bakü (ELET)- Zengilan ( Mincivan)- Zengezur (Meğri)- Nahçıvan ( Culfa) demir yolu düşüncesi yolu 1898 yılında Rus girişimciler F.Y. Yenakiyev ve A.M. Goriyanov tarafından ortaya atılmıştır. Bu şahıslar 1900 yılında Hacıgabul’dan Arazçay boyunca Culfa’ya kadar kapsamlı araştırma ve keşif çalışmaları başlatıldı. Bu demiryolu hattının ticaret ve ekonomik ipek yolu kapsamında Türkiye ve İran’a kadar uzanması planlanıyordu. Demiryoluyla ilgili proje “Tebriz Demiryolu Cemiyeti” başkanı S. Podgursky’ye veriliyor. Birinci Dünya Savaşı sırasında (1914-1918) Rusya birçok zorlukla karşılaştı. 1920 yılında Bakü-Mincivan-Zengezur-Culfa kara yoluna ek tren yolu tamamlanmıştır. 1989 yılında Mihail Gorbaçov’un SSCB’nin yeniden yapılandırılası ‘‘Perestroyka- перестройка’’ kapsamında SSCB’yi dağılma sürecine girmiş ve 1990 yılında SSCB dağılmıştır.  SSCB’nin dağılmasıyla Rusya Federasyonu’na yerini bırakmış ve SSCB’deki devletler bağımsızlıklarını ilan etmeye başlamıştır. 18 Ekim 1991 tarihinde Azerbaycan Bağımsızlığını yeniden kazanmıştır. 1988 yılında Ermenistan’ın Batı Azerbaycan arazileri olan Revan, Göyçe ve Zengezur’da gerçekleştirdiği etnik çatışmaları Karabağ’a taşımış ve Azerbaycan’ın Karabağ bölgesinde hak iddiasına kalkışmıştır. 1988 yılında Ermenilerin bölgedeki Azerbaycanlı sivillere karşı başlattığı saldırılar 1991’de Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki Karabağ Savaşıyla sonuçlanmıştır. 26 Şubat 1992 yılında Ermenilerin Hocalı şehrinde Azerbaycanlı sivillere soykırım gerçekleştirmiştir. Fuzuli ve Cebrail bölgeleri işgal edildikten sonra Zengilan şehri 67 gün tam abluka altında kalmış 25 Ekim 1993 tarihinde Zengezur Koridorunu bağlayan Zengilanın Mincivan kasabası 29 Ekim 1993 tarihinde ise Zengilan şehir merkezi Ermeniler tarafından işgal edilmiştir. Böylelikle Azerbaycan’ın Nahçıvan ve Türkiye ile bağlantısını oluşturan Zengezur koridoru bağlantısı kesilmiştir. 1990-2020 yılları arasındaki 30 yıllık bir süredeki anlaşmazlıklar nedeniyle bu koridorun statüsü yıllardır dolduruldu. BMGK- Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulu tarafında 1993 yılında 4 adet Karabağ’ın Azerbaycan arazisi olduğu ve Ermenistan’ın işgal ettiği bölgelerinden geri çekilmesi ve saldırısının durdurması çağrısında bulunmuştur. Kararla aşağıdaki şekildedir:

• 3 Nisan 1993 tarihinde 822 sayılı karar,
• 29 Temmuz 1993 tarihinde 853 sayılı karar,
• 14 Ekim 1993 tarihinde 874 sayılı karar,
• 12 Kasım 1993 tarihinde 884 sayılı karar.

Şekil 4: Paris Barış Konferansı Sonrası Kabul Edilen Azerbaycan Haritası 1918-1920

2020 yılında 44 günlük 2. Karabağ Savaşı’nın ardından 10 Kasım Azerbaycan-Rusya-Ermenistan’ın taraf olduğu anlaşma kapsamında Zengezur ekonomik koridorunun açılması ve Nahçıvan’a erişim konusunda bağlantının yaratılması konusunda yeni bir anlaşmaya varıldı. Böylelikle koridorun statüsü çözüme kavuşturuldu. Zengezur koridoru tamamlandığı zaman 43 km olup Azerbaycan-Nahçıvan ve Türkiye’yi bağlayan kara ve tren yolundan oluşacaktır. Bu tren yolu Çin’in bir kuşak bir yol projesi kapsamında da ipek yolu için önemli yere sahiptir. Nitekim Zengezur koridoru Türk Dünyası ile bağlantının temelini oluşturmakla birlikte ekonomik, stratejik ve diplomatik önem sahip bir projedir. Böylelikle bölgede yerleşen ülkelerin gerek ekonomik gerek stratejik kalkınmasına, barış ve huzurun istikrarlı şekilde sürmesinde önemli dereceye sahiptir. Zengezur koridorunun açılmasıyla bölgedeki konjöktürde mevcut devletlerin karşılıklı çıkar ilişkileri (win-win) kazan-kazan perspektifinde ekonomik bir ilerleyişe sebebiyet gösterecektir. Zengezur koridorunun gerçekleşmesi sonucunda 6’lı ekonomik platform kurulmasına zemin yaratacaktır. Bu Altılı platforma üye devletler aşağıdaki şekilde olacaktır:

• Azerbaycan
• Türkiye
• Rusya
• Gürcistan
• İran
• Ermenistan

Zengezur koridorunun gerçekleşmesiyle Türk dünyasından ve Asya’dan gelen transit araçlar bölgenin ekonomik kalkınmasında büyük rol oynayacaktır. Proje kapsamında kara, tren yolları dışında, enerji projeleri ve yeni boru hatlarının yapılması planlanmaktadır.